Κουμ κουατ
Στη φύση της Κέρκυρας κυριαρχεί το μεγάλο οικοσύστημα που αχηματίζει το πιο παραγωγικό δένδρο του νησιού, η κερκυραϊκή λιανολιά (olea europea). Ένα δέντρο που φθάνει ακόμη και τα 25 μέτρα ύψος, με κορμό στρεπτό, φέρει στη βάση των ριζών του τα σημάδια των υπεραιωνόβιων και με πρώτη αναφορά στην Οδύσσεια του Ομήρου, όπου ανάμεσα στα πολλά δένδρα των κήπων του Αλκινόου, περιλαμβάνονται και “ελαίαι τηλεθόωσαι”. Ο ξακουστός βασιλιάς Οδυσσέας άλλωστε με ένα κλαδί ελιάς σκέπασε τη γύμνια του. Οι Ρωμαίοι που κατέλαβαν το νησί για πέντε αιώνες, εκτιμούσαν το ελαιόλαδο της Κέρκυρας ως ένα από τα καλύτερα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Μετά την καταστροφή της Κέρκυρας το 1537 από τον Σουλεϊμάν τον “Μεγαλοπρεπή”, όπου ξεριζώθηκε το μεγαλύτερο μέρος του κερκυραϊκού αμπελώνα, οι Ενετοί διέταξαν και χρηματοδότησαν τη φύτευση ελαιοδένδρων, εντατικοποιώντας έτσι την ελαιοκαλλιέργεια στο νησί. Η Ενετική Γερουσία το 1623 εξέδωσε διάταγμα για όλες τις ενετικές κτήσεις της από τη Δαλματία μέχρι την Κρήτη, σύμφωνα με το οποίο υποχρέωνε όλους τους νέους και παλαιούς κατοίκους της Ίστριας, Δαλματίας, Αλβανίας, Κέρκυρας, Ζακύνθου, Κεφαλληνίας, Ιθάκης και Κρήτης σε διάστημα δύο συνεχών ετών να καλλιεργήσουν τα ελαιόδενδρα που βρίσκονταν στη γη τους και να τα εμβολιάσουν (κεντρώσουν), μετατρέποντας τις αγριελιές σε ήμερα και καρποφόρα δένδρα. Ενώ παράλληλα, περί τα μέσα του 17ου αιώνα η Σύγκλητος προσπαθεί να δελεάσει τους Κερκυραίους αμείβοντας τους με 42 τσεκίνια για τη φύτευση κάθε 100 δενδρυλλίων ελιάς.
Τον 18ο αιώνα επικρατεί η μονοκαλλιέργεια της ελιάς στην Κέρκυρα, που συμβαδίζει με τα συμφέροντα της Βενετίας, καθώς καθ’ όλο το 18ο αιώνα η Κέρκυρα αποτέλεσε το βασικότερο τροφοδότη ελαιολάδου της Δημοκρατίας της Γαληνότατης. Η Δημοκρατία επέτρεπε την εξαγωγή του ελαιολάδου μόνο στη Βενετία. Το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, το νησί της Κέρκυρας ήταν μια περιοχή εξαρτημένη από τον πρωτογενή τομέα. H οικονομία της Κέρκυρας προσανατολίστηκε κυρίως στην καλλιέργεια της ελιάς, η οποία κατέληξε στην απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους του εργατικού δυναμικού και του εμπορικού κεφαλαίου των χωριών και της πόλης.
Η Κέρκυρα σήμερα μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένα μεγάλο φυτώριο του παραγωγικού και συνάμα μυθικού δένδρου της ελιάς καθώς καλλιεργούνται στο νησί περίπου 3.900.000 ελαιόδενδρα. Τα ελαιόδενδρα και οι ελαιώνες συμμετέχουν με ποικίλους τρόπους στη διαμόρφωση και διατήρηση του κερκυραϊκού τοπίου (π.χ. παραγωγικά, αισθητικά, προστατευτικά). Ιδιαίτερα οι αιωνόβιοι ελαιώνες δίνουν μία εξωπραγματική αίσθηση με τα ατελείωτα ανάγλυφα σχήματα και παράξενα σχέδια που κουβαλούν στους κορμούς και στους κλώνους. τους.
Ο κερκυραϊκός ελαιώνες αποτελεί σήμερα το 60% της καλλιεργήσιμης γης. Γκριζοπράσινοι λόφοι απλώνονται από τα παράλια του νησιού προς την ψηλότερη κορυφή του, τον Παντοκράτορα. Όλοι σχεδόν σκεπασμένοι με ελαιόδενδρα, ψηλά και πολύκλωνα, μπλεγμένα το ένα με το άλλο χωρίς καμιά τακτοποίηση λες και φύτρωσαν μόνα τους και αφέθηκαν στις τύχες τους. Αυτή τη στιγμή περίπου το 60% της καλλιεργήσιμης γης καλύπτεται από ελαιόδεντρα.
Το γιατί οι Κερκυραίοι αγρότες υιοθέτησαν το υπερβολικά μεγάλο μέγεθος στα ελαιόδενδρα δεν μπορεί να το πει κάποιος με σιγουριά. Πιθανολογώντας θα μπορούσαμε να αναφέρουμε κάποιους λόγους, όπως την ανά δένδρο επιδότηση των Ενετών, που οδήγησε σε πολύ πυκνές φυτεύσεις και (σε συνδυασμό με τη ζωηρότητα της ποικιλίας) είχε σαν αποτέλεσμα την σε ύψος ανάπτυξη των δένδρων. Ένας ακόμη λόγος μπορεί να είναι η παρατήρηση ότι τα χαμηλότερα σημεία της κόμης είναι περισσότερο ευαίσθητα στις μυκητολογικές ασθένειες. Τέλος η ανάγκη για την εκμετάλλευση του εδάφους του ελαιώνα με συγκαλλιέργεια ή με βόσκηση των ζώων της οικόσιτης κτηνοτροφίας συμπληρώνει τις υποθέσεις.
Η ετερογένεια του ελαιώνα, εκτός από τη κατανομή από απόψεως ανάγλυφου του εδάφους, παρατηρείται και στην ηλικία. Μεγάλο μέρος του ελαιώνα, περί του 60%, αποτελείται από δένδρα πανύψηλα, αιωνόβια με ρωγμές ή και κοιλότητες στον κορμό, ένα σημαντικό ποσοστό περί 30%, αποτελείται από δένδρα ηλικίας 30-100 ετών με συμπαγή κορμό και το υπόλοιπο 10% αποτελούν τις νέες φυτείες.
Τα παραπάνω στοιχεία είναι χαρακτηριστικά του μεγέθους του κερκυραϊκού ελαιώνα, που η μέση παραγωγή του ελαιολάδου ανέρχεται σε 15.000 τόνους ετησίως. Ο ελαιώνας ατυχώς δεν μπόρεσε να εκσυγχρονιστεί με αποτέλεσμα να φθάσει στην παρακμή και στην ακαρπία. Η χαμηλή τιμή του ελαιολάδου, σε συνδυασμό με τις σκληρές συνθήκες καλλιέργειας των δέντρων και συλλογής του ελαιοκάρπου, έφτασαν στα όρια της αντοχής τους Κερκυραίους αγρότες. Από την δεκαετία του ’80 είδαν τον τουρισμό ως το μάνα εξ ουρανού, με αποτέλεσμα η ενασχόληση με την ελαιοπαραγωγή να βρεθεί σε “δεύτερη μοίρα”.
Έτσι το νησί είχε δημιουργήσει για πολλά χρόνια τη φήμη της χειρότερης ελαιοπαραγωγικής περιοχής στην Ελλάδα, σαν απόρροια των κακών πρακτικών που εφαρμόζονταν. Με πιο χαρακτηριστική από αυτές, εκείνη της συγκομιδής του ελαιοκάρπου. Οι ελιές έπεφταν δηλαδή καθ’ όλη τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου από μόνες τους καταγής πάνω σε ελαιόδιχτα, που είχαν στρωθεί στις πλαγιές και «συγκομίζονταν» από εκεί μέχρι τον Απρίλιο (ίσως και αργότερα).
Τα τελευταία χρόνια νέοι ελαιοπαραγωγοί φέρνουν μια φρέσκια οπτική και χαράσσουν νέους δρόμους για την κερκυραϊκή ελαιοπαραγωγή με απώτερο σκοπό το νησί να κατακτήσει μια αξιοζήλευτη θέση στο “ελαιοκομικό στερέωμα”.
Τα χαρακτηριστικά της ποικιλίας λιανολιάς
Η λιανολιά Κέρκυρας (Olea europaea var. craneorpha) καλλιεργείται στο ομώνυμο νησί, την Ήπειρο και τα υπόλοιπα Επτάνησα. Είναι μια ποικιλία ελιάς που έφεραν οι Ενετοί στην περιοχή και είναι επίσης γνωστή ως Κορφολιά, Πρεβεζάνα, Στριφτολιά. Είναι ποικιλία μικρόκαρπη, σχετικά ανθεκτική στο ψύχος, απαιτητική σε υγρασία (ευδοκιμεί σε περιοχές μεγάλων βροχοπτώσεων και υψηλής ατμοσφαιρικής υγρασίας) και ευαίσθητη στο δάκο. Αναπτύσσεται ακόμα και σε πετρώδη εδάφη και χαρακτηρίζεται από τη ζωηρή της βλάστηση, το μεγάλο ύψος και τους τεράστιους κορμούς. Οργανοληπτικά έχει φρουτώδες με αρωματικό χαρακτήρα στον οποίο, ανάλογα με τον χρόνο συγκομιδής της ποικιλίας, επικρατούν τα αρώματα από άνθη κερασιάς και ξύλου κανέλας. Το πικάντικο της είναι έντονο, ενώ το πικρό μεσαίας έντασης. Τέλος, από την ελαιοποίηση της λιανολιάς παράγονται ελαιόλαδα με υψηλή περιεκτικότητα σε φαινόλες.
Πρόκειται για μια ποικιλία απαιτητική σε υγρασία και για το λόγο αυτό ευδοκιμεί σε περιοχές με μεγάλες βροχοπτώσεις, χαρακτηριστικό στοιχείο της Κέρκυρας. Δένδρα που μοιάζουν να χορεύουν, με υψωμένα στον ουρανό κλαδιά, κυριαρχούν στο τοπίο.
Η μεγάλη ηλικία των ελαιόδεντρων της Κέρκυρας, που θα χαρακτηριζόταν ως μειονέκτημα, αποδεικνύεται σε συγκριτικό τους πλεονέκτημα καθώς με την πάροδο των ετών αυξάνεται το ποσοστό των φαινολικών ενώσεων που περιέχεται στο λάδι, γεγονός που το κάνει μοναδικό.
Το 2013 το λάδι Λιανολιάς απέκτησε πιστοποίηση ετικέτας, με αναγραφόμενο ισχυρισμό υγείας, που το καθιστά παγκοσμίως αναγνωρίσιμο ως ξεχωριστό προϊόν. Ατυχώς το 80% της παραγόμενης ποσότητος εξάγεται σε Ευρώπη, Ασία και ΗΠΑ.
Σημειώνεται ότι τα οφέλη από τα ελαιόλαδο είναι περισσότερα από όσα καταγράφονται. Ενδεικτικά αναφέρονται τα θετικά αποτελέσματα σε περιπτώσεις άνοιας. Οι ασθένειες αυτές χαρακτηρίζονται από την εναπόθεση συσσωρευμένων πρωτεϊνών/πεπτιδίων στους ιστούς, που σχετίζονται με εκφυλισμό και προοδευτική λειτουργική βλάβη. Το Αλτσχάιμερ είναι μια νευροεκφυλιστική ασθένεια και στις δυτικές χώρες, σημαντική αιτία άνοιας στους ηλικιωμένους. Η μεσογειακή διατροφή θεωρείται ως το πιο υγιεινό διατροφικό σχήμα, που χαρακτηρίζεται από αφθονία σε λαχανικά, φρούτα και έξτρα παρθένο ελαιόλαδο. Πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν την αποτελεσματικότητα του ελαιολάδου κατά της γνωστικής έκπτωσης που σχετίζεται με τη γήρανση, και τα δεδομένα αναδεικνύουν τον ρόλο των φυσικών φαινολών. Επιβεβαιώνονται οι αντιοξειδωτικές ιδιότητες και η βελτίωση της ενδοθηλιακής λειτουργίας, αντιθρομβωτικές ιδιότητες, μείωση των ποσοστών εμφάνισης καρκίνου, μείωση της εμφάνισης αγγειακής άνοιας, της νόσου του Πάρκινσον, ή του διαβήτη, σύμφωνα με τα αποτελέσματα διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στην Ισπανία το 2005. Ουσιαστικά η λεγόμενη “μεσογειακή διατροφή”, έχει ελάχιστη αξία χωρίς το ελαιόλαδο. Το έξτρα παρθένο ελαιόλαδο, είναι η αναγκαία συνθήκη για υγιέστερη γήρανση και μακροζωία.
Οι πιο ενδιαδέροντες αιωνόβιοι αισθητικοί αλαιώνες που μπορεί κανείς να συναντήσει στην Κέρκυρα σήμερα βρίσκονται σε:
Λευκίμμη
Αργυράδες
Χλωμός
Οροσειρά Αγ. Δέκα-Σταυρού-Στρογγυλής
Άξονας Πάγων-Μαγουλάδων-Καββαδάδων
Άξονας Λαυκίου-Αγ. Παντελεήμονα-Επίσκεψης
Άξονας Κασσιώπης-Σινιών-Γιμαρίου-Νησακίου-Αγ. Μάρκου-
Κορακιάνα
Άξονας Αλειματάδων-Μακράδων-Κρήνης-Λακώνων
